Tết Đoan Ngọ – Dịp lễ truyền thống đậm đà bản sắc văn hóa
Tết Đoan Ngọ đang đến gần – một dịp lễ quan trọng rơi vào ngày 5/5 âm lịch, được tổ chức tại nhiều quốc gia Đông Á như Trung Quốc, Hàn Quốc và Việt Nam. Không chỉ là dịp lễ truyền thống, Tết Đoan Ngọ còn ẩn chứa những câu chuyện văn hóa thú vị và mang nhiều ý nghĩa sâu sắc trong đời sống tinh thần của người dân.
Vào thời điểm này hằng năm, đặc biệt tại các khu vực có đông người Hoa sinh sống, không khí chuẩn bị cho Tết Đoan Ngọ lại trở nên rộn ràng. Từ những quầy hàng bán bánh ú, trái cây mùa hè cho đến những nghi lễ truyền thống, tất cả tạo nên một bức tranh sinh động và đặc trưng cho ngày tết giữa năm.
Dù có chung nguồn gốc văn hóa với một số quốc gia khác, Tết Đoan Ngọ ở Việt Nam lại mang màu sắc rất riêng. Đây không chỉ là ngày để tưởng nhớ tổ tiên, mà còn là dịp người dân thực hiện các nghi lễ “diệt sâu bọ”, thanh lọc cơ thể và cầu mong sức khỏe, bình an cho cả gia đình.
1 Tết Đoan Ngọ là ngày gì?
Nguồn gốc và tên gọi đặc biệt của Tết Đoan Ngọ
Tết Đoan Ngọ, hay còn được biết đến với tên gọi khác là Tết Đoan Dương, diễn ra vào ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch hằng năm. Cái tên “Đoan Ngọ” mang ý nghĩa đặc biệt: “Đoan” là bắt đầu, “Ngọ” là giờ giữa trưa – thời điểm mà mặt trời (khí dương) đạt cực thịnh trong ngày. Do đó, “Đoan Dương” còn có thể hiểu là sự khởi đầu của thời điểm dương khí mạnh mẽ nhất trong năm.
Tại Việt Nam, người dân thường gọi lễ này bằng cái tên gần gũi hơn – “Tết giết sâu bọ”. Đây là dịp người dân thực hiện các nghi thức nhằm xua đuổi mầm bệnh, sâu bọ gây hại mùa màng và thanh lọc cơ thể, thể hiện mối gắn bó chặt chẽ giữa con người với thiên nhiên, mùa vụ và chu kỳ thời tiết.
Không chỉ riêng ở Việt Nam và Trung Quốc, Tết Đoan Ngọ còn hiện diện trong văn hóa của các quốc gia như Hàn Quốc và Triều Tiên. Điều này cho thấy đây thực chất là một tập tục truyền thống của các nước Á Đông, gắn liền với tư duy nông nghiệp và quan niệm về sự chuyển mùa, tuần hoàn của trời đất trong năm.
Ý nghĩa Tết Đoan Ngọ
Tết Đoan Ngọ trong văn hóa Việt – Câu chuyện riêng mang đậm bản sắc dân gian
Khác với các quốc gia Đông Á khác, Tết Đoan Ngọ đối với người Việt mang một ý nghĩa rất riêng biệt. Theo ghi chép từ Ban Tôn giáo Chính phủ, ngày lễ này bắt nguồn từ một câu chuyện dân gian được lưu truyền qua nhiều thế hệ.
Chuyện kể rằng, vào một năm được mùa, người nông dân vô cùng phấn khởi vì mùa vụ bội thu. Thế nhưng niềm vui ấy không kéo dài được bao lâu khi sâu bọ bất ngờ kéo đến phá hoại hoa màu, đe dọa công sức cả năm trời. Trong lúc người dân hoang mang không biết phải làm sao, một ông lão kỳ lạ tên là Đôi Truân xuất hiện. Ông hướng dẫn mọi người lập bàn cúng với bánh tro, trái cây, sau đó cùng nhau ra trước nhà vận động cơ thể.
Điều kỳ diệu là chỉ sau một lúc, lũ sâu bọ bị tiêu diệt hàng loạt, mùa màng được cứu vãn. Kể từ đó, ngày 5 tháng 5 âm lịch hằng năm trở thành “Tết diệt sâu bọ”, cũng được gọi là Tết Đoan Ngọ, vì nghi lễ cúng thường diễn ra vào đúng giờ Ngọ – khoảng giữa trưa.
Chính vì mang nguồn gốc riêng gắn với đời sống sản xuất nông nghiệp của người Việt, Tết Đoan Ngọ không thể chỉ được xem là du nhập từ Trung Quốc như nhiều người vẫn lầm tưởng. Đây là một ngày lễ đậm đà bản sắc văn hóa Việt Nam, thể hiện mối quan hệ hài hòa giữa con người và tự nhiên, cũng như niềm tin vào sức mạnh của cộng đồng và tri thức dân gian.
2 Tết Đoan Ngọ ăn gì?
Trái cây – Hương vị mùa hè ngọt lành
Trong ngày Tết Đoan Ngọ, mâm cúng tổ tiên và bữa cơm sum vầy gia đình không thể thiếu sự góp mặt của những loại trái cây đặc trưng theo mùa. Tháng 5 âm lịch là thời điểm lý tưởng cho các loại trái cây như vải thiều, mận Bắc, với vị ngọt thanh xen chút chua nhẹ, làm bừng lên hương vị mùa hè đầy sức sống.
Tại miền Nam, người dân thường chọn xoài, chôm chôm, dưa hấu, vải… – những loại trái cây nhiệt đới tươi ngon và căng mọng – để dâng lên tổ tiên và cùng gia đình thưởng thức. Mỗi loại quả không chỉ mang vị ngon đặc trưng của vùng miền, mà còn là biểu tượng cho lời cầu chúc mùa màng tươi tốt, tiêu trừ sâu bệnh, cây trái trĩu quả quanh năm.
Bánh tro (bánh ú tro) – Món bánh truyền thống thanh mát
Một món ăn dân dã nhưng không thể thiếu trong dịp này chính là bánh tro, còn được gọi là bánh ú, bánh gio hay bánh âm tùy theo từng vùng miền. Bánh được làm từ gạo nếp ngâm trong nước tro (lấy từ củi rơm hoặc các loại cây khô), rồi gói trong lá chuối, sau đó luộc chín.
Bánh có màu trong nhẹ, vị ngọt thanh, mềm dẻo và mát ruột, dễ ăn, giúp tiêu hóa tốt – rất phù hợp với tinh thần “thanh lọc cơ thể” trong ngày Tết này. Ở nhiều nơi, bánh tro không nhân thường được ăn kèm với mạch nha hoặc đường mật mía, tạo nên hương vị dân dã mà hấp dẫn vô cùng.
Bánh ú (Bánh tro)
Vào những ngày cận kề mùng 5 tháng 5 âm lịch, không khí tại các khu chợ ở miền Bắc và miền Trung trở nên nhộn nhịp hơn bao giờ hết, đặc biệt là tại các sạp bán vịt sống. Đây là thời điểm các gia đình chuẩn bị cho một trong những dịp lễ quan trọng trong năm – Tết Đoan Ngọ – và món vịt chính là lựa chọn quen thuộc trong thực đơn ngày Tết.
Theo quan niệm dân gian của người miền Trung, từ sau ngày 5/5 âm lịch, vịt bắt đầu vào mùa, thịt béo hơn, chắc và thơm ngon hơn. Chính vì vậy, vào dịp này, các món ăn từ vịt như vịt luộc, vịt quay, vịt tiềm, vịt nấu chao… thường xuyên xuất hiện trong bữa cơm gia đình, vừa là món ngon mùa hè, vừa là cách để bồi bổ cơ thể và “giải nhiệt” trong tiết trời oi ả.
Không chỉ là thực phẩm, món vịt còn gắn liền với quan niệm về sự điều hòa âm dương, giúp cân bằng thể trạng, nhất là trong giai đoạn khí dương đang ở mức thịnh nhất trong năm.
Vịt quay
Cơm rượu nếp
Trong dịp Tết Đoan Ngọ, cơm rượu nếp – hay còn gọi dân dã là “cái rượu” – là món ăn không thể thiếu trên mâm cúng và trong bữa ăn của người dân cả ba miền Bắc, Trung, Nam. Theo quan niệm dân gian, ăn cơm rượu và uống một chút rượu vào sáng sớm ngày 5/5 âm lịch sẽ giúp “diệt sâu bọ” trong cơ thể, tức là xua đuổi mầm bệnh, thanh lọc nội tạng sau những ngày hè oi bức.
Cơm rượu nếp được làm từ gạo nếp đồ chín thành xôi, sau đó rắc men rượu lên và ủ kín trong khoảng ba ngày. Xôi lên men sẽ tiết ra nước rượu, tạo thành hỗn hợp thơm nồng, ngọt dịu. Người ta thường đặt thúng xôi ủ lên một cái chậu để hứng lấy phần nước rượu chảy ra, sau đó trộn nước rượu trở lại với cái, tạo thành cơm rượu mềm ẩm và đậm đà.
Khi hoàn thành, cơm rượu có vị ngọt thanh, chua nhẹ, cay cay nơi đầu lưỡi, rất đặc trưng và dễ ăn. Nhờ hương vị hài hòa, dễ chịu, món ăn này phù hợp với cả người lớn tuổi lẫn trẻ nhỏ, và từ lâu đã trở thành một phần không thể thiếu trong văn hóa ẩm thực ngày Tết Đoan Ngọ của người Việt.
Cơm Rượu Nếp Cẩm
Chè hạt sen, chè đậu đen, chè trôi nước và chè kê
Trong tiết trời tháng 5 âm lịch, khi nắng mưa đan xen và không khí oi bức dễ khiến cơ thể mệt mỏi, những món chè thanh mát không chỉ giúp giải nhiệt mà còn là phần không thể thiếu trong mâm cúng Tết Đoan Ngọ. Từ Bắc vào Nam, mỗi vùng đất lại có cách lựa chọn món chè riêng, nhưng tất cả đều cùng chung một ý nghĩa: bảo vệ sức khỏe, cầu mong bình an và may mắn.
Chè hạt sen và chè đậu đen là hai món phổ biến nhất trong dịp này. Hạt sen giúp an thần, giải nhiệt, bổ dưỡng, trong khi đậu đen thanh mát, giải độc cơ thể rất hiệu quả – đặc biệt phù hợp với tiết trời thất thường dễ sinh bệnh vặt. Cả hai món chè đều là lựa chọn quen thuộc của các gia đình để chăm sóc sức khỏe và làm dịu cái nóng đầu hè.
Một món chè truyền thống khác không thể thiếu trong văn hóa ẩm thực 3 miền là chè trôi nước. Những viên chè trắng tròn, mềm dẻo, ẩn chứa nhân đậu xanh ngọt ngào tượng trưng cho sự viên mãn, no đủ. Dù thường xuất hiện trong các dịp lễ như Tết Nguyên Đán, Tết Hàn Thực hay lễ đưa Ông Táo, nhưng vào Tết Đoan Ngọ, chè trôi nước vẫn được nhiều gia đình chuẩn bị để dâng cúng tổ tiên, như một lời cầu mong cho mọi sự hanh thông, tròn đầy.
Và không thể không nhắc đến chè kê – món đặc sản của xứ Huế thường chỉ xuất hiện vào dịp mùng 5 tháng 5 âm lịch. Chè được nấu từ hạt kê đã ngâm nở, đun mềm, sau đó cho thêm đường và gừng tươi để tạo vị ngọt ấm và hương thơm đặc trưng. Chè kê có màu vàng ươm, kết cấu sánh mịn, vị bùi bùi ngọt ngào – là món ăn vừa ngon miệng vừa mang đậm dấu ấn văn hóa miền Trung trong ngày Tết cổ truyền này.
Chè hạt sen,chè đậu đen
Tết Đoan Ngọ – Hơi thở của truyền thống trong nhịp sống hiện đại
Tết Đoan Ngọ không chỉ là một ngày lễ mang tính thời điểm trong năm, mà còn là một lát cắt văn hóa sâu sắc của người Việt, nơi những phong tục, món ăn và câu chuyện dân gian cùng hội tụ để nhắc nhở chúng ta về cội nguồn và mối liên kết giữa con người với thiên nhiên, với tổ tiên. Từ bánh tro, cơm rượu, trái cây theo mùa cho đến những bát chè thanh mát hay mâm cơm đậm vị món vịt, tất cả đều phản ánh một truyền thống sống động, giàu ý nghĩa và không ngừng được gìn giữ qua bao thế hệ.
Dù xã hội ngày càng hiện đại, nhưng tinh thần của ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch vẫn luôn hiện diện trong mỗi gia đình Việt – như một lời nhắc về sự trân quý sức khỏe, sự gắn bó gia đình và lòng biết ơn tổ tiên. Giữa nhịp sống hối hả, việc gìn giữ và tái hiện những giá trị truyền thống trong dịp Tết Đoan Ngọ chính là cách để mỗi người con đất Việt kết nối với quá khứ, sống trọn với hiện tại và hướng đến tương lai đầy đủ hơn.
